Zakres ikonografii chrześcijańskiej obejmuje szereg znanych niemalże każdemu przedstawień biblijnych oraz symboli automatycznie kojarzonych z określoną sceną. Proweniencję tych przedstawień datuje się na III wiek. To pierwsze stulecie z którego pochodzą najwcześniejsze zabytki sztuki chrześcijańskiej. Wtedy szczególną rolę odgrywały symbole, które są nam doskonale znane.
I tak , Ryba - jest znakiem pierwszych chrześcijan i symbolizuje Jezusa Chrystusa, Paw- symbolem nieśmiertelności. Światło świecy, kaganka lub pochodni symbolem Chrystusa, który jest "Światłem Świata", Krzyż- symbolem męki, narzędziem Zbawienia ludzi. Pierwsi Chrześcijanie poprzez sztukę manifestowali główne treści swojej wiary.
Chrześcijaństwo rozwija się w I wieku n.e., najpierw w rzymskiej Palestynie, a następnie w II , III a zwłaszcza w IV wieku rozprzestrzenia się na cały obszar Cesarstwa Rzymskiego , a także poza jego granice
. Elżbieta Jastrzębowska autora książki o sztuce wczesnochrześcijańskiej , pisze :
" Pierwotnym środowiskiem kulturowym dla tej religii był wielki konglomerat (zlepek) ludów, języków, wierzeń i tradycji antycznych, zatem sztuka chrześcijańska nie mogła rozwijać się w oderwaniu od antyku i wszelkich tradycji dziedzictwa najstarszych kultur począwszy od Egiptu i Mezopotamii a skończywszy na kulturze grecko- rzymskiej."
Przytoczę również słowa Barbary Osińskiej z innego znanego podręcznika do historii sztuki :
"Pierwsi chrześcijanie byli obywatelami rzymskimi przyzwyczajonymi do wyrażania swoich myśli i uczuć w sposób zgodny z wielowiekową tradycją, w której się wychowali. Cała sztuka wczesnego okresu chrześcijaństwa jest próbą pogodzenia tradycyjnego wyrażania z nową, zupełnie różną od antycznej, wiarą. A więc nowe treści religijne ubierano w starą tradycyjną formę. W konsekwencji dawne motywy i tematy nabierały nowego, ukrytego znaczenia."
Z tych fragmentów wynika jak wiele sztuka chrześcijańska czerpała z wypracowanych wzorów tradycji antycznej.
Aby usystematyzować ogromny zakres ikonografii wczesnych chrześcijan przedstawię przykłady w dwóch grupach tematycznych.
I. Tematy z tradycji antycznej , które uzyskały nową lub wzbogaconą treść
(Chrystus- Helios, Dobry Pasterz, Orant, Lektor- Filozof, Scena nauczania, Uczta, Rybak, Pejzaż)
Chrystus-Helios
Mozaika w mauzoleum Juliuszów w Rzymie
2 poł. III w.
Dobry Pasterz
Antyczna personifikacja humanitas
Chrześcijaństwo - typ Chrystusa , misja Chrystusa w stosunku do ludzkości -
„Ja jestem
Dobry Pasterz”, „Dobry Pasterz życie odda za swe owce”.
Orant
Antyczna personifikacja pobożności (Pietas)
Chrześcijaństwo - wyraz modlitwy, prośby, dziękczynienia.
Filozof,
Lektor
Uosobienie
duchowych treści wiary, ktoś kto szuka prawdy
Scena
nauczania
Antyk - grupa siedmiu filozofów, chrześcijanie przejmują tą scenę (agape) –
przekształca się w scenę Chrystusa z apostołami.
Rybak
Antyczny
motyw bukoliczny, chrześcijaństwo - łowca dusz ludzkich, apostoł.
„Królestwo
Boże jest podobne do sieci zarzuconej w morze” Mt 13,47;
„Sprawię, że
staniecie się rybakami ludzi”, Mk 1,17
Pejzaże bukoliczne, sceny pasterskie
Antyk - symbol idealnego życia, chrześcijaństwo - symbol raju
Uczta. Cena
Funebris.
Antyk - Posiłek
rodzinny poświęcony pamięci zmarłych.
Chrześcijaństwo - symbolika
uczty niebiańskiej.
II. Tematy nowe, ilustrujące
Pismo Św., wyrażające sakramenty lub prawdy wiary: Eucharystia, Chrzest,
Zbawienie, Zmartwychwstanie; Daniel wśród lwów, Noe w arce,
Wskrzeszenie Łazarza, Chrzest Chrystusa …
Daniel wśród lwów
Księga
Daniela 6,12-28
Trylogia Jonasza
„Jak bowiem Jonasz
przebywał we wnętrzu wielkiej ryby przez
trzy dni i trzy noce, tak też Syn Człowieczy będzie się znajdował w łonie ziemi
trzy dni i trzy noce”.
[Ewangelia św. Mateusza
12,39-40]
Wskrzeszenie Łazarza
Noe w arce
Trzej młodziankowie w piecu ognistym
Trzej perscy
chrześcijanie oddają cześć bożkom za to zostali skazani na płonięcie w ogniu
lecz w cudowny sposób nie zginęli.
Ofiara Izaaka
Manus Dei ( Ręka Boża) wstrzymuje całą akcję
Chrzest Jezusa
”W owym czasie przyszedł Jezus z Nazaretu w Galilei i
przyjął od Jana chrzest w Jordanie. W chwili gdy wychodził z
wody, ujrzał rozwierające się niebo i Ducha jak gołębicę zstępującego na
siebie. A z nieba odezwał się głos: «Tyś jest mój Syn
umiłowany, w Tobie mam upodobanie”.
Iluminatio: Chrystus uzdrawia
niewidomego
Św.
Piotr wydobywający wodę ze skały
Samarytanka u studni
Cud Mojżesza z wodą
